Ka Eke ki Wairaka: Taumata 3–4

Ko te arotahinga o tēnei kōwae ako, ko ētahi o ngā kaupapa ka ara ake i te waiata aroha Ka Eke ki Wairaka. He mea tuhi hei tautoko i ngā mahi whakaako me ngā mahi ako i te taumata 3 me te 4 o Te Marautanga o Aotearoa.

Akoranga 1

Whakarongo

Te Whāinga Matua

He ako tahi, he āta tirotiro tahi i te mōteatea Ka Eke ki Wairaka me ngā ākonga.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga:

• I te waiata aroha Ka Eke ki Wairaka.
• Ki te tūhura i te reo o roto i Ka Eke ki Wairaka.
• Ki te hāpai i te toi ataata hei whakaatu i ētahi kaupapa kei te waiata nei e mau ana.

Ka Hiahiatia

• Ko Wai – Ka Eke ki Wairaka – te mōteatea tāoreore me te kōnae oro
• He pūrere tuku raraunga, he papamā pāhekoheko rānei
• He tauira o HE RĀRANGI KUPU-A1.PDF (ki te hiahia koe)

Ki runga

Ngā Mahi

Akoranga ā-Akomanga.

• Whakatangihia te kōnae oro o Ka Eke ki Wairaka. Tonoa ō ākonga kia kati i ō rātou whatu i a rātou e whakarongo ana ki te waiata.
• Pātai atu me he whakaaro, he kare ā-roto rānei e toko ake ana i a rātou ki te waiata nei.

He aha ngā mea i rongo ai rātou i roto i te waiata?

Ētahi whakautu tērā ka ara ake:
I rongo au i ngā ingoa o ētahi maunga – a Pirongia, a Tongariro.
I rongo au i ētahi ingoa atua, ingoa tupuna, pērā i a Rangi, i a Ngātoroirangi.

Anei he whakamārama hei tuku māu ki ō ākonga:

He waiata aroha a Ka Eke ki Wairaka. I tuhia e tētahi wahine ko Puhiwahine te ingoa, i ngā tau tuatahi o ngā 1840. I tae a Puhiwahine ki Whatiwhati, ā, i reira ka tūtaki ia ki a Mahutu Te Toko. Hei karanga tungāne te tangata nei ki a ia. Ka riro te ngākau o Puhiwahine i a Te Toko. E ai ki te kōrero, he tangata purotu, he rōreka ki te waiata, he pūkōrero anō. Kua piri kē te tokorua nei ki a rāua anō mō ētahi rangi, kātahi anō ka mōhio te whānau o Puhiwahine. Kāore rātou i pai kia moe rāua. Kahakina atu ana a Puhiwahine, whakahokia atu ana ki te takiwā o Taupō. Me te aha, ngau kino ana te aroha, te pōuri i roto i a Puhiwahine. Koia tēnei, ko te take i titoa ai e ia tāna waiata aroha.

Tukua anō a Ka eke ki Wairaka kia rere, engari ko ngā whiti tuatahi e rua anahe. Whakaataria anō ngā whakaahua e hāngai ana. Tonoa ngā ākonga kia āta whakarongo ki ngā kupu, kia āta tirotiro anō i ngā whakaahua.

I muri i te whakarongo ki te whiti tuatahi, ka ohia manomano te akomanga i ngā kupu, i ngā whakaahua i puta ake.

Tuhia he rārangi hei whakairi ki te pakitara, ki hea ake rānei o te akomanga.

Tukuruatia tēnei mahi mō ērā atu whiti.

Anei pea ētahi whakautu ka ara ake mō te whiti tuatahi:

eke

Wairaka

tahuri

tiapu

Kakepuku

rere

arorangi

tihi

Pirongia
Toko

Anei ētahi tērā ka ara ake mō te whiti tuarua:

mōkai

ngākau

tonga

uru

pōruatia

awhi

pea

whanaunga

Toa

Mania

Te whiti tuatoru:

hoki
whenua tupu 
wai koropupū
heria
Hawaiki
Ngātoroirangi 
tuāhine
Te Hoata
Te Pupū

Me te whiti tuawhā:

hū
mahana
kiri
tongariro
Rangi
mārena 
Pihanga
ua
hau
marangai 

Tūhuratia ngā kupu o te waiata

• Whakarōpūngia ngā ākonga. Ka whiriwhiri, ka rangahau ia rōpū i tētahi o ngā rārangi kupu, me te whakatakoto i ēnei kōrero mō ia kupu:

1. Tētahi whakamārama/whakamāoritanga o te kupu.
2. He kupu taurite – kia kotahi, nui ake rānei.
3. Hei tauira o te kupu i te rerenga kōrero.
4. He horopaki tērā e rangona ai te kupu.
5. Te whakahaere whakaari charade nei hei whakaatu ā-tinana i te tikanga o te kupu.

Tāia ngā rārangi kupu nei, ko āu ake rārangi rānei, hei wherawhera mā ngā rōpū, (HE RĀRANGI KUPU-A1.PDF).

Me he ingoa tūturu te kupu, tonoa rātou kia whakatakoto pārongo atu anō mōna. Hei tauira, mō Pihanga: He maunga a Pihanga e tata ana ki Tongariro. Ko ia te wahine a Tongariro. 

Whakaūngia ngā mea e ākona ana

Ngā mea e hiahiatia ana

• He tauira o RAUPAPATIA NGĀ KUPU-A1.PDF
• He tauira o RAUPAPATIA NGĀ RĀRANGI-A1.PDF

Ngā mahi

• Whakamahia ngā rārangi kupu matua, ko te RAUPAPATIA NGĀ KUPU-A1.PDF rānei. Mā ngā ākonga e tapahi ngā pepa kia noho ai he kupu kotahi ki ia tapahanga. Riwhiriwhia kia hē te raupapa. Ko tā rātou, he whakatika i te raupapa. Ko te mahi tuatahi, he wehewehe ki ngā whiti tika, kātahi ko te aro ki te raupapa tika o ngā kupu i te whiti.  
• Tapahia te waiata ki ōna anō rārangi kōrero takitahi. Mā ngā ākonga e whakaraupapa ngā rārangi kōrero (whakamahia te RAUPAPATIA NGĀ RĀRANGI-A1.PDF). Kia rerekē te huinga rārangi kōrero e hoatu ki tēnā, ki tēnā rōpū. Kia oti, ka hui tahi anō te akomanga, ā, ka whakaatu ia rōpū i tāna i mahi ai. 

Ngā Huakiwa

• Tukua anō a Ka Eke ki Wairaka kia rere. Tonoa ngā ākonga kia arotahi ki ngā whakaahua. Matapakia te whakanoho a te ringatoi i ētahi whakaahua ki runga ake i ētahi, me tana whakamahi i ngā huakiwa me ngā whārangi pūataata hei taki i te kōrero.
• Mō tēnei mahi, ka kōwhiria e te ākonga he kupu, he rārangi rānei mai i te waiata, koia hei hiringa whakaaro mō tētahi whakaahua huakiwa.

Ngā mea e hiahiatia ana

• He kāri pango
• He kāmera, he pūreretā
• He māripi haratau
• He kāpia

Ngā mahi

• Ka kōwhiri te ākonga i tētahi kupu, rārangi rānei o roto mai i te waiata.
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te ohia manomano i ngā whakaahua ka toko ake i a rāua e whiriwhiri ana i ā rāua kupu/rārangi.
  Hei tauira: TONGARIRO – puia, hukarere, maunga, Ketetahi, Pihanga, Ngātoroirangi, Tūwharetoa.

• Ka whakaahua (ā-kāmera) ngā ākonga i a rātou anō e whakaata ana, e whakaari ana i ā rātou kupu/rerenga. Kia āta whai whakaaro ngā ākonga ki ēnei āhuatanga:

–   ngā āhua e taea ana e rātou te whakaata ki ō rātou tinana tonu

–   te wāhi ‘tōraro’ – te wāhi ka tapahia atu

–   te aronga – ko mua, ko muri rānei

–   kia pēhea te tawhiti o te whakaahuatanga – me tūtata, me tūwaenga rānei, me whakaahua whānui rānei

–   he aha kei te tuarongo.

• Ko te māripi haratau hei āta tapahi mai i ngā wāhanga o te whakaahua ka noho koirā te wāhanga huakiwa.
• Ka whakapiria atu te whakaahua ki te kāri pango. Mehemea i āta tapahia mai te wāhanga ‘tōraro’, tērā ka taea taua/aua wāhanga te whakapiri atu ki tētahi atu kāri, ki tētahi atu tuarongo rānei.

Te whakaatu me te mātakitaki

• Ka whakaaturia e te ākonga āna mahi toi ki tētahi rōpū iti, ki te akomanga rānei.
• Ka whakaputa whakaaro te ākonga ki ngā mahi toi a ērā atu. Ka tuku pātai, ka whakaatu he aha ki ōna whakaaro te mea e whakaataria ana i ngā mahi toi a ana hoa, he aha ngā mea pai i ngā mahi a ērā atu, ā, he aha ngā kare ā-roto i pupū ake i a ia i tana kite i aua mahi.
  Ka whakapuaki hoki te ringatoi i ōna ake whakaaro ki tāna mahi toi.

Kupu tāpiri

Ka taea te whakamahi whārangi mai i ngā moheni, hei aha ngā whakaahua ā-kamera. 

Ki runga

Te Ako i Ka Eke ki Wairaka

Ako ā-Kākā

Tāia ngā kupu o te waiata, whakamahia rānei te tauira oro o te mōteatea, (KA EKE KI WAIRAKA.PDF).

• Ko te mahi iāianā, ko te ako i ngā whiti e whā o Ka Eke ki Wairaka.
• Ka noho tōpū pea te akomanga ki te ako, ka noho rānei ki ōna anō rōpū iti. Kia mau pū ngā kupu o tētahi whiti, ka haere ai ki te mea ka whai ake. Ā, kei wareware ngā whakaahua kei te rauemi matihiko mō Ka Eke ki Wairaka – he āwhina kei reira e mau pū ai ngā kupu ki te whatumanawa.  

Ngā Mahi a ngā Tūpuna

Ka hiahiatia

• He tārua o NGĀ MAHI A NGĀ TŪPUNA-A1.PDF (kia 1 mā ia ākonga) 
• He pēne whītau, pene rākau kano rānei
• He kutikuti 

Ngā Mahi

• Tohaina ngā tārua o NGĀ MAHI A NGĀ TŪPUNA-A1.PDF ki ngā ākonga.
• Āta pānuihia ngā rerenga kōrero e iwa nei ki ngā ākonga.

Ka eke ki Wairaka ka tahuri whakamuri;

Kei raro koe toko ko taku hoa tūngāne!

Ko taku tau whanaunga nō Toa i te tonga,

Kāti au ka hoki ki taku whenua tupu,

I Hawaiki rā anō e Ngātoroirangi,

E hū rā i Tongariro, ka mahana i taku kiri.

Nā Rangi mai anō nāna i mārena

Ko Pihanga te wahine, ai ua, ai hau,

Ai marangai ki te muri, ē! Kōkiri!

• Tonoa ngā ākonga kia tā pikitia tere mō ia rerenga kōrero ki roto i ngā pouaka o te papatau i a koe e pānui ana. Kātahi ka tapahia ngā pikitia nei ki ōna wāhanga e iwa.
• Kua raua ngā rerenga kōrero e iwa (i tapahia mai i te tāruatanga matua) ki roto kōpaki. Tohaina kia kotahi anō te kōpaki me ngā rerenga kōrero kua pānuitia (NGĀ MAHI A NGĀ TUPUNA-RĀRANGI-A1.PDF), ki ia ākonga.
• Kātahi ka honoa ngā rerenga kōrero (1–9) ki raro i te pikitia e tika ana.
• Ka matapakia takiruatia ngā mahi.

He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te waiata i te mōteatea Ka Eke ki Wairaka.
• Te waihanga i tētahi mahi toi e whakaahua ana i tētahi rerenga kōrero o te mōteatea.
• Te whakaatu i tāna mahi toi ki ōna hoa.
• Te whakaputa whakaaro, te whakarongo hoki ki ngā kōrero a ētahi atu mō ngā mahi toi (ā rātou ake, ā ngā hoa anō). 

Akoranga 2

Ngā Kaitito Wahine

Te Whāinga Matua

He rangahau i ētahi kaitito wahine o tō mātou iwi.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

• Ki te rangahau, ki te whakaatu pārongo mō Puhiwahine, mō tētahi wahine tito mōteatea rānei o tōna ake iwi, e ora ana i te 100 tau, nui ake rānei ki muri.
• Ki te tuku pārongo mā tētahi whakaaturanga ataata, oro-ataata rānei. 

Ngā Mea e Hiahiatia ana

• He hononga ki te ipurangi
• He mihini hopu reo 

Ngā Mahi

Ngā kaitito o mua

Arā atu ngā wāhine toa ki te tito mōteatea. I roto i ōna kohikohinga waiata o Ngā Mōteatea ka kī ake a Tā Apirana Ngata ko te nuinga o ngā kaitito he wāhine. Ko tāna meatanga tērā ki ngā tauira reo Māori kia ruku rātou ki ngā waiata nei kātahi ka kitea te wairua ake o te mana wahine.

Kei ngā waiata hoki ngā kōrero ā-iwi, ngā kōrero tuku iho, ngā tohu whenua, ngā kōrero tōrangapū ā-iwi. He tohu tēnei ki te tohunga o te wahine Māori ki te whakaheke kōrero. Ko tētahi kaitito rongonui o te rautau 1800 ko Puhiwāhine o Ngāti Tūwharetoa me Ngāti Maniapoto. E ai ki a Pei Te Hurinui ka rongo i ōna waiata he wahine mātau ia ki ngā kōrero, ngā whakapapa me ngā tohu whenua o tōna iwi; i āta whai whakaaro ia ki ngā tāpaetanga whenua o tōna iwi, me tana whakaōhiti ki tōna iwi kia tūpato ki ngā āhua o te Kāwana me te whakawai o te reti.[1]

• He mahi rangahau tēnei. Ka rangahaua e te ākonga a Puhiwahine, tētahi wahine Māori rānei o tōna iwi (te iwi kāinga rānei o te rohe e noho nei ia) he kaitito waiata, ā, e ora ana ia i te kotahi rau tau, nui ake ki muri.
• Mā te akomanga nui tonu e rangahau ko wai mā ngā kaitito ka uru ki tēnei karangatanga. Mai i tēnei rōpū kaitito wahine Māori, ka kōwhiria e ia ākonga tētahi e whakapapa atu ana, e āta whai hononga atu ana ia.
• Ka hanga kōnae rangahau te ākonga. Ka kohia ngā kōrero, ngā whakaahua, tae atu ki ngā kōnae oro, ataata, kiriata, e whakaaro ana ia kei te hāngai, kei te whai kiko. Me tuhi anō e ia kia rima, neke atu rānei ngā pātai hei arotahinga mō tana rangahau. Anei ngā momo pātai pai:  

–   I hea ia e noho ana? I mate mai ia ki hea?

–   Ko wai ōna iwi, ōna hapū?

–   He pēhea tōna āhua ki te titiro atu?

–   He pēhea te āhua o tana noho ki te ao?

–   He aha te/ngā waiata i titoa rā e ia?

–   He aha ngā momo whakaaro/kaupapa i kōrerotia e ia i roto i tāna/āna mōteatea? He aha te take koinā tana/ana kaupapa kōrero?

Anei ētahi puna āwhina:

–   Te pae tukutuku o Te Ara

–   Ngā Mōteatea

–   Ngā Tāngata Taumata Rau

• Ka tīpakona e te ākonga tētahi o ngā mōteatea i titoa e te wahine kua kōwhiria rā e ia. Ka kimihia ngā kupu o te waiata, me tētahi hopukanga oro o te waiata (māna tonu rānei te waiata e hopu i te wā e waiatatia ana e ētahi).
• Nā runga i ngā kōrero rangahau kua whakaemitia, ka tū ake ia ākonga ki te kōrero ki te akomanga mō tana kaitito – kia kaua e roa ake i te rua meneti ki tēnā, ki tēnā o ngā whakaaturanga nei. Ehara i te mea me tuhi kauhau rawa – he whakawhiti pārongo noa tēnei mō te wahine tito mōteatea kua kōwhiria.
• Me whakahaere pea e te pouako tētahi patapatainga i muri i ngā whakaaturanga e 4, he tuku pātai, he whakautu pātai anō te mahi a ngā ākonga e pā ana ki aua kaitito kātahi tonu ka kōrerotia. Kia haere anō ētahi whakaaturanga e whā, ka tū anō ko te patapatainga mō aua kaitito. 

He Pakipūmeka

Mātakihia te whakaaturanga o Iwi Anthems – he pakipūmeka i puta i a Whakaata Māori. E kōrero ana a Chris Winitana mō ētahi “anthem” o Ngāti Tūwharetoa, ā, ko Ka Eke ki Wairaka tētahi. E pai ana te mātaki i te katoa o te pakipūmeka (26 meneti), ko te wāhanga noa iho rānei ki a Ka Eke ki Wairaka (12:50 meneti).

• Nā runga i ngā rangahautanga me ngā kōrero, ngā ataata, ngā oro kua kohia e ia, ka tahuri te ākonga ki te waihanga i tāna ake pakipūmeka mō te kaitito i kōwhiria e ia.
• Ka whakamahia te iMovie, tētahi atu pūmanawa whakatika/whakarākai kiriata rānei, te PowerPoint rānei hei hanga whakaaturanga oro-ataata.  
• Kia 2–3 meneti te roa o te pakipūmeka. Ā, ko te tikanga, ka whakautua ngā pātai rangahau i whakatakotoria i te tīmatanga o te mahi nei. Me noho mai anō ēnei mea ki te kiriata:

–   He taitara me ngā whakamihi e tika ana

–   He kōrero e taki haere ana i te pakipūmeka

–   Tētahi hopukanga o te waiata (ētahi wāhanga rānei o te waiata), he whakaahua (whakaahua tū, whakahua nekeneke rānei)

–   Ngā kupu o te waiata.

• Me tuhi papapaki ngā ākonga hei arataki i te mahinga mai o ā rātou kiriata. He pai te papapaki hei tātai i ngā pārongo me ngā whakaahua – he momo mahere hei ārahi i te kohinga o ngā kōrero me ngā mahi whakatikatika, whakapaipai. Ki te kore ō ākonga e tino mōhio ki te whakamahi papapaki, māu e whakatauira atu.
  Me whakamahara atu, ko te tuhi tere i te pikitia me te kupu hei āwhina i a rātou ki te whakaraupapa, ki te tātai haere i ngā whakaaro matua o tēnā tapawhā, o tēnā tapawhā o te papapaki.

• Ka noho takirua ngā ākonga. Ka whakaatu tēnā me tēnā i tāna papapaki ki tana hoa. Me whakaputa whakaaro te ākonga ki tana hoa mō tana papapaki. Hei tauira, me mea atu āe, e pai ana tana whai haere i te tāhuhu o ngā kōrero; āe i mārama te hora o ngā whakaaro matua, i pēhea kē rānei.
• Ka whāia e te ākonga tāna papapaki, hei ārahi i te whakaeminga me ngā mahi whakatikatika, whakarākai i te whakaaturanga.
• Ka noho tōpū te akomanga ki te mātaki i ngā pakipūmeka.

Ngā kaitito o muri mai nei

What you need

• Ko Wai – Ka Eke ki Wairaka – te mōteatea tāoreore
• Hononga ki te ipurangi
• He tauira o PAPAPAKI-A2.pdf
• He mihini hopu reo, hopu ataata hoki

What you do

• Ka whakawhiti whakaaro tahi me ngā ākonga mō ngā wāhine Māori kua tito waiata i te rautau kua pahure ake nei.

Ka haere tonu ngā mahi a ngā kaitito wahine toa i te momo tangata pērā i a Tuini Ngāwai me Ngoingoi Pēwhairangi. I te tekau tau 1980 ka tuhi a Pēwhairangi i ngā waiata rongonui pērā i a ‘E Ipo’ me ‘Poi E’ i waiatatia e Tui Teka me te Karapu Māori o Pātea. 

I ngā tau tīmatanga o te rautau 2000 ko Whirimako Black, rātou ko Moana Maniapoto, ko Maisey Rika mā ērā i whakatairanga ake i te puoro Māori me te mana wahine.[2] 

Tae noa mai ki tēnei wā ko Toni Huata rātou ko Majic Paora, ko Ariana Tikao, ko Mina Ripia ētahi o ngā wāhine Māori e tito waiata ana i roto anō i te reo Māori. Heoi anō ko Anika Moa, Bic Runga, Betty-Ann Monga me te huhua tonu o ngā wāhine Māori e tito waiata ana, e waiata ana i roto i te reo Ingarihi. 

• Mātakihia anō te ataata o Ka Eke ki Wairaka. Kei te YouTube ētahi o ngā ataata waiata a Maisey Rika:

Rūaumoko – https://www.youtube.com/watch?v=yvFD3aILwZU

Tangaroa Whakamautai – https://www.youtube.com/watch?v=yblB87dpJGc

• Matapakia ngā ataata puoro, me te rite o te ataata o Ka Eke ki Wairaka ki tētahi ataata puoro – arā, he waiata e tautokona ana ki ōna anō whakaahua nekeneke. Uia atu tēnei pātai: 
  He aha ngā āhuatanga e rawe ai tētahi ataata puoro?

• Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga. Ka kōwhiria he mōteatea e mōhio ana rātou, kua rangahaua rānei e rātou, ā, ka hangaia he “ataata puoro” mō taua mōteatea. 
• Me āta tirotiro e rātou ngā kupu o te waiata, ka ohia manomano ai i ngā whakaahua tērā ka pai hei hoa mō ngā kupu. Anei ētahi momo mea kia kuhuna ki te ataata:

–   He ataata, he kiriata kua hopukina e ngā ākonga

–   He whakaahua kāmera

–   He tuhituhi

–   He mahi toi kua hangaia e rātou.

• Ka waihanga papapaki anō ngā ākonga mō ā rātou ataata. Mā konei e mōhiotia ai he aha ngā mea hei mahi mā rātou i tēnā wāhanga, i tēnā wāhanga o te ataata. Whakamahia te tauira papapaki A3, ina hiahiatia: PAPAPAKI-A2.PDF.
• Ka whai haere te rōpū i te papapaki, ka kohikohi, ka whakatika/whakapaipai i ngā āhuatanga ataata me ngā āhuatanga oro.
• Ka noho tōpū te akomanga ki te mātakitaki i ngā pakipūmeka. Mā te pouako e whakahaere tētahi ‘wānanga’ e noho tahi ai ngā kaihanga kiriata me te hunga mātakitaki, he tuku pātai, he whakautu pātai mō ngā pakipūmeka te mahi.
• Whakatūria he taiopenga kiriata, ka pōhiri ai i ngā whānau, i te iwi kāinga, i ētahi kaumātua rānei kia haere ake ki te mātakitaki i ngā pakipūmeka.

He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te kōrero mō tētahi wāhine tito mōteatea rānei o tōna ake iwi, e ora ana i te 100 tau, nui ake rānei ki muri.
• Te rangahau, te whakaatu pārongo mō Puhiwahine, mō tētahi wāhine tito mōteatea rānei o tōna ake iwi, e ora ana i te 100 tau, nui ake rānei ki muri.
• Te mahi tahi ki ētahi atu ki te hanga “ataata puoro” mō tētahi mōteatea.
• Te whakaputa whakaaro, te whakarongo hoki ki ngā kōrero a ētahi atu mō ngā whakaaturanga ataata. 

Ki runga

Akoranga 3

Waiata Aroha

Te Whāinga Matua

Ka whakaarihia te mōteatea nei, a Ka Eke ki Wairaka. 

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga/mātou:

• Ki te whakawhanake whakaaro o roto mai i te waiata aroha Ka Eke ki Wairaka, e pai ai te waihanga whakaari.
• E pēhea ana te āhua o ngā kiripuaki, ā, he aha ngā momo kōrero tērā ka puta i ō rātou waha.
• Ki te whiriwhiri he aha ngā rerekētanga ka hua ake mehemea i pā aua āhuatanga i ētahi takiwā rerekē – hei tauira, i ngā 1840, ināianei, ā, hei ngā rā e tū mai nei. 

Ngā mea e hiahiatia ana

He mīhini whakatangi kōpae

He tāruatanga o KA EKE-MEI RAHI-A3.PDF (kia 1 mā ia tokorua)

Ko Wai – Ka Eke ki Wairaka – te mōteatea tāoreore te kōnae oro rānei

Ngā mahi

• Ka whakarongo ki te waiata aroha, Ka Eke ki Wairaka. Whakamahia KA EKE-MEI RAHI-A3.PDF, ā, ka pānui i ngā kupu o te waiata Mei Rahi te Kiore, nā Mahutu Te Toko i tito.
• Matapakia ngā waiata e rua. Whakamāramahia:

I titoa e Puhiwahine te waiata aroha nei mō Mahutu Te Toko, o Tainui waka. He whaiāipo rāua, engari kāore ngā tungāne o Puhiwahine i whakaae kia piri tahi rāua. Nō reira, i whakahokia a Puhiwahine e ōna tungāne ki Taupō. I ngau kino nei te aroha i roto i a Puhiwahine, ka titoa e ia tāna waiata aroha, a Ka Eke ki Wairaka.

• Tukuna ngā ākonga kia waihanga whakaari. Tokowhā ngā ākonga ki ia rōpū whakaari – ko Puhiwahine, ko ōna tungāne, ko Te Toko ngā tāngata e whakaaringia.
• Ko tā te pouako mahi, he āwhina ki te whakamārama i te ngako o te waiata me te āta ārahi kia puāwai mai te auahatanga o ngā ākonga. 

Hoatu ēnei tohutohu kaiwhakaari ki ngā ākonga:

• Ko Puhiwahine koe. E pīrangi ana ō tungāne kia wehe kōrua ko Te Toko, kia whakahokia koe ki te kāinga, ki Taupō. Kāore koe i te pīrangi hoki atu ki reira.
• He aha ētahi o ō kupu akiaki, ō kupu inoi atu ki ō tungāne kia noho tonu mai koe?
• Ko ngā tungāne o Puhiwahine e kaha akiaki ana i a ia kia hoki atu ki te wā kāinga i tō rāua taha. Tērā pea ka kī atu rāua kāore te whānau i te wā kāinga e whakaae ana kia piri atu ia ki a Te Toko, nā te mea he whanaunga tata rāua.
• Ka kī atu anō pea ka rīria rātou katoa e tō rātou pāpā ki te kore a Puhiwahine e whakahokia atu ki te wā kāinga. Ka ara ake pea he pakanga i waenganui i ngā iwi e rua.
• Ko Te Toko tērā e inoi ana pea ki ngā tungāne kia tukuna a Puhiwahine kia noho tonu ki waenganui i tōna iwi ake, mā rātou o Ngāti Maniapoto a Puhiwahine e manaaki. Ka kī pea ia he nui nō tōna aroha ki a Puhiwahine, e kore rawa ia e tūkino i a Puhiwahine, e takahi i te mana o Ngāti Tūwharetoa.
• Kia reri rātou, ka whakaari mai ki mua o te akomanga katoa. 

Kupu Tāpiri 

• Ka taea pea e ētahi rōpū te whakaari mō ngā rā o mua, e ētahi te whakaari mō ngā rā o 2016.

He Whakaaro Taha Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te mahi ngātahi ki ētahi atu ki te tuhi, ki te hiki i te whakaari ko te kōrero o Puhiwahine rāua ko Te Toko te kaupapa. 

Akoranga 4

Te Whakapapa o Ngātoroirangi

Te Whāinga Matua

E ako ana i te whakapapa o Ngātoroirangi.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga/mātou:

• I te kōrero o Ngātoroirangi.
• Ki te whakamau i ngā whakapapa o Ngātoroirangi ki ōna mahara, me te taki i aua whakapapa.

Ka Hiahiatia

• He tārua o TE KĀWAI WHAKAHEKE-A4.PDF (kia 1 mā ia tokorua)
• Ngātoroirangi – https://hana.co.nz/online/he-puia-he-iwi/ 
  Te pukapuka rānei, Ngātoroirangi, nā Hēmi Te Peeti, nama take 10789.  

Ki runga

Ngā Mahi

Ko Ngātoroirangi te tupuna nāna te wai koropupū i heri mai i Hawaiki. Ko ia hoki te tohunga o Te Arawa waka. He tino tupuna a Ngātoroirangi o ngāti Tūwharetoa.

• Panuihia te kōrero mō Ngātoroirangi https://hana.co.nz/online/he-puia-he-iwi/
• Tapahia ngā kāri ingoa tūpuna (TE KĀWAI WHAKAHEKE.PDF), ka rau atu ki roto ki ngā kōpaki, kotahi te kōpaki mā ia tokorua.
• Mā te pouako te whakapapa e taki, mā tēnā, mā tēnā tokorua e whakaraupapa kia tika ngā ingoa. Ina kitea e te pouako kua tika te raupapa a te katoa, ka mahi ngā ākonga kia mau ā-hinengaro i a rātou te heke whakapapa nei.

Ko Pūhaorangi

Nāna ko Ohomairangi

Nāna ko Ruamuturangi

Nāna ko Taunga

Nāna ko Atuamatua

Nāna ko Rakauri
Nāna ko Ngātoroirangi

Nāna ko Tangihia

Nāna ko Tangimoana

Nāna ko Kahukura

Nāna ko Rangitakumu

Nāna ko Mawakenui

Nāna ko Mawakeroa

Nāna ko Mawaketaupō

Ka moe i a Haahuru

Ka puta ko Tūwharetoa

• Ka whakatīrangohia e tētahi ākonga ngā kāri ingoa, mā tana hoa e whakaraupapa, ā, mau noa te heke whakapapa. 

He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te whakamau i te whakapapa o Ngātoroirangi ki ōna mahara, me te taki i aua whakapapa. 

Akoranga 5

Waiariki

Te Whāinga Matua

E tūhura ana i ngā wāhi o Te Puku o te Ika kei reira ngā ngāwhā, ngā waiariki, ngā puia.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

• Ki te tautohu i ngā wāhi o Te Puku o te Ika kei reira ngā ngāwhā, ngā waiariki, ngā puia.
• I te wāhi ki ngā tuāhine o Ngātoroirangi, ki a Te Hoata rāua ko Te Pupū, i tae mai ai te ahi tipua ki ngā maunga tapu kei te taha tonga o Taupō-nui-a-Tia.
• Ki te whakahaere mātakitanga pūtaiao i ngā whakamātautau ka kawea ake e ia.
• Ki te āta whakamahi i te reo whakaahua i a ia e kōrero ana mō ana mātakitanga.
• Ki te whakawhiti tahi i ōna whakaaro pūtaiao me ōna hoa.
• Ki te whakamahi i ngā kupu me ngā kōrero e hāngai ana ki te horopaki.
• Ki te whakaatu o ōna kitenga ki te akomanga. 

Ka Hiahiatia

• He pikitia o te mahere whenua o te ao
• He tārua o TE AU MOKO-A5.PDF (kia 1 mā ia ākonga)
• Ngātoroirangi – https://hana.co.nz/online/he-puia-he-iwi/

Te pukapuka rānei, ngātoroirangi, nā Hēmi Te Peeti, nama take 10789.

Ngā mahi

Te Hoata rāua ko Te Pupū

Nā Te Hoata rāua ko Te Pupū te waiariki me te ngāwhā, te puia me te pōhutu i kawe mai i Hawaiki hei whakaora i a Ngātoroirangi. Ka mihia rāua e Puhiwahine i roto i tana waiata.

Ki tā ngā kaipūtaiao, ko te mahi a ngā nukupapa tērā e ngunguru ai te whenua, e pahū mai ai he puia, he ngāwhā. Ko te wera o te nukuratarata i raro i te kirinuku o Papatūānuku e pana whakarunga ana, ā, ko ngā tūtakitanga o ngā nukupapa ngā tino wāhi e kaha puta mai ai ngā puia, ngā waiariki me ngā rū whenua.

• Tohaina ki ngā ākonga te mahere o Te Ika a Māui (kei Te Au Moko.pdf).
• Ka pānuihia ngā whiti o Ngātoroirangi (whārangi 13–16) e hāngai ana ki te huarahi i whāia e Te Hoata rāua ko Te Pupū kia tae atu ai rāua ki a Ngātoroirangi.
• Ka āta tuhia e te ākonga ngā wāhi i whakahuatia ki te mahere, me ētahi atu wāhi e mōhio ana rātou kei reira he puia, he puna waiariki rānei. Ka tapaina aua wāhi ki te mahere.
• Ka whiriwhirihia he tohu, he tae mō te au moko, mō te pōhutu, mō te ngāwhā, aha atu, aha atu hei ‘kī’ mō te mahere.
• Mā te Ipurangi, mā ētahi pukapuka mahere whenua rānei ngā ākonga e āwhina.
• Kātahi ka tirohia te au moko o te whenua kei te pukapuka New Zealand Historical Atlas.
• Matapakia ō rātou whakaaro mō te au moko o te whenua.

Kupu Tāpiri

nukuratarata – mantle

kirinuku o Papatūānuku – Earth’s crust 

Te Puia

Ka tūhuratia ngā āhuatanga pūtaiao o te pōhutu, mā te kawe ake i ētahi mahi ā-ringa. Ko tētahi o ngā āhuatanga pūtaiao matua o te pōhutu, ko te pēhitanga. E arotahi ana ēnei whakamātautau ki tēnei mea te pēhitanga, me tōna pānga ki ētahi atu hanga.

Te Pēhanga Wai i roto i te Pātara

Ka hiahiatia

• Te wāhi horoi maitai, he tāpu rānei (kawea rānei te mahi ki waho)
• He pātara pūataata 2L te kītanga
• He pine kōnui, he pāoka taratahi rānei
• He kōrere
• He ipu wai

Ngā mahi

• Ki te pine kōnui, werohia atu he kōhao iti ki te taha o te pātara – ki tētahi wāhi āhua 10cm i runga ake i tōna takere.
• Tangohia te pine kōnui. Ringihia atu he wai ki te pātara. Kia piki te wai ki runga ake o taua kōhao, ka kite koe i te wai e āta māturu mai ana i te kōhao.
• Ka haere tonu te riringi atu i te wai ki te pātara. Ko te nui atu o te wai e tāpiria atu ana, ko te kaha ake te rere mai o te wai i te kōhao.
• Waihoki, kia pau haere te wai, ā, ka heke haere te wai i te pātara, ka ngoikore haere anō te rere mai o te wai i te kōhao.
• Pātai atu ki ngā ākonga he aha i pēnei ai. 

Ko te nui ake o te wai i te pātara, ko te nui atu o te pēhitanga, i tere ake ai te puta o te wai i te kōhao. 

He Poihau Whakangā

E whakaatu ana te mahi nei, ina kotēhia te pātara, ko te pēhitanga o roto e pana ana i te hau o roto i te pātara ki te wāhi kotahi e wātea ana, arā, ki te poihau.

Ka hiahiatia

• He pātara wai kirihou kua kore te wai o roto
• He poihau

Ngā mahi

• Whakamaua atu te waha o te poihau ki te waha o te pātara. Kotēhia te pātara kia tū mai ai te poihau.
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te whiriwhiri i te whakamārama mō tēnei tūāhua. 

Te Whakakī Poihau i Roto i te Pātara

Ka hiahiatia

• Ētahi pātara kirihou 1L, 2L rānei te rahi (1 mā ia ākonga)
• Ētahi poihau (1 mā ia ākonga)
• He pine kōnui, he paoka taratahi rānei
• He kutikuti 

Ngā mahi

• Ka mahi takirua ngā ākonga. Ka werohia he kōhao ki te takere o tētahi o ngā pātara.
• Ka kuhuna ngā poihau ki roto i ngā pātara e rua. Ko te waha o ia poihau, ka whakamaua anō ki te waha o te pātara, mai i roto.
• Ka mahi tētahi ākonga ki te pupuhi atu i te hau ki roto i te poihau he kōhao kei te tou o te pātara.
• Kātahi ka mahi tērā atu ki te pupuhi atu i te hau ki roto i te poihau kei te pātara kāore he kōhao i tōna tou.
• Ka kite ngā ākonga, ko te pātara whai kōhao, he māmā te whakakī i tōna poihau ki te hau. Engari ia, ko te poihau kāore he kōhao, e kore pea e taea tōna poihau te whakakī ki te hau.
• Pātai atu ki ngā tokorua he aha i pēnei ai.
• Matapakia tēnei mea te nekehanga, te rironga o tētahi mea ki wāhi kē. I te pātara whai kōhao, kua pai te neke/riro o te hau i roto kē i te pātara ki waho (mā te kōhao), e pai ai te uru atu o te hau hou (i te waha o te kaipupuhi). Engari i te pātara kōhao kore, kāore te hau o te pātara e riro ki wāhi kē, ā, me tino uaua ka uru he hau atu anō ki roto i te pātara mā te pupuhi hau atu ki te poihau. 

He Pahūtanga Pēke Pepa

Ki waho tēnei mahi kawea ai.

Ka hiahiatia

• He pēke pepa
• He ¼ kapu puehu parāoa

Ngā mahi

Ka raua atu te puehu parāoa ki te pēke pepa. Āta pupuhia atu he hau ki roto i te pēke, me te mea nei he poihau.

• Whakawhāitihia te kakī o te pēke, ka āta pupuri kia kore ai te hau me te puehu parāoa e puta. Pākia te pēke ki tērā atu ringa, kia pahū ai te pēke. Ka aha te puehu parāoa?  

Nā te papaki o tō ringa i te pēke, ka pēhia ngā hau o roto i te pēke, e pahū ai hoki ngā mea i roto i te pēke – te hau me te puehu parāoa. Koia i rere whānui ai te puehu parāoa ki te takiwā. 

He hanga pōhutu ki te Mentos me te Diet Coke

Me mahi anō tēnei ki waho, ka mutu, mā te pouako pea e mahi, hei mātakitaki mā ngā ākonga, i te mea he nui te utu o ngā rare nei me te coke. He tino pai hei whakaatu i te wāhi ki te tauhohenga matū e nui haere ai te pēhitanga.

https://www.youtube.com/watch?v=ZwyMcV9emmc

Ka hiahiatia

• He pātara Diet Coke 2L
• Tētahi pākete Mentos  (he pākete rango nei te hanga)

Ngā mahi

• Kia tere tonu te tuku atu i ngā Mentos katoa o te pakēte ki roto i te pātara Diet Coke. Ina mutu, e neke koe ki tawhiti, ka mātaki ai i te pōhutu autaia tonu te rahi!
• Ka whiriwhiri ngā ākonga he aha i tū mai ai te pōhutu. Ka whakawhiti whakaaro tahi me ērā atu o te akomanga.
• Ka tukua pea ngā ākonga kia paku whakarerekē i te whakamātautau, hei tauira:

–   whakamātauria ētahi atu momo waireka mirumiru

–   whakarerekētia te rahi o ngā mentos

–   whakarerekētia te momo mentos, te momo rare rānei

• Ka tuhia ngā hua ka puta, ā, ka whakatairitea ngā kitenga.
• He pai tonu kia hopukina ngā tauhohenga ki te kiriata, he huarahi pai hei whakaatu i ngā āhuatanga i pā ki ētahi atu. 

Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te tohutohu i ngā wāhi o Te Puku o te Ika kei reira ngā ngāwhā, ngā waiariki, tae atu ki ngā puia.
• Te whakamārama i ētahi āhuatanga o te ahi tipua i ngā maunga e tata ana ki Taupō-nui-a-Tia.
• Te tāpae whakaaro mō te wāhi ki te pēhitanga me te tauhohenga matū e hua ake ai he pahū. 

[1] Rawinia Higgins rāua ko Paul Meredith. 'Te mana o te wāhine – Māori women - Waiata, karanga and whaikōrero', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 30-May-14

URL: http://www.TeAra.govt.nz/en/te-mana-o-te-wahine-maori-women/page-4 

[2] Rawinia Higgins rāua ko Paul Meredith. 'Te mana o te wāhine – Māori women - Waiata, karanga and whaikōrero', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 30-May-14

URL: http://www.TeAra.govt.nz/en/te-mana-o-te-wahine-maori-women/page-4