Ngā Reo - Ngā Whakamārama
Ko tōku reo tōku ohooho, ko tōku reo tōku māpihi maurea,
Ko tōku reo tōku whakakai marihi.
He aha te tino o te ako i ngā reo?
Ko te hono i waenga i te reo me te horopaki pāpori, ahurea e kōrerotia ai ia, he hono e kore e taea te momotu. Ko te whakatauākī i runga ake nei e whakaū ana i te noho taonga mai o te reo i roto i ngā tikanga ā-iwi. Kua whakaritea te reo ki ngā hanga ātaahua pērā i te whakakai marihi hei whakaatu i te noho kāmehameha o te reo ki te hunga kōrero i taua reo. Inā rā, mā te reo rawa o tētahi iwi e mau ai āna tikanga ā-iwi.
He mahi rangatira te ako i te reo o iwi kē, o whenua kē, he mataaho e karapa ai te titiro ki te āhua, ki ngā tikanga a taua iwi. Me kī, he pōhiri nā taua iwi kia uru koe ki ā rātou tikanga, ki ā rātou ritenga, e āhua rite ana ki tō tātou whakaaro nui ki te manaaki i te tangata. Mā roto i tō tātou mārama ki te whanaungatanga, ina ākona ētahi reo ka torotoroa ō tātou ake whakapapa, ō tātou ake mātauranga, tae atu ki te tuakiri ā-whānau, te tuakiri whaiaro, otirā, me te whai wāhi ki ngā ritenga, ki ngā kōrero tuku iho, ki ngā tikanga me ngā mātauranga ahurea o ētahi atu.
Mā roto i tēnei wāhanga ako, ka takoto he anga mō te whakaako me te ako i ngā reo i tua atu i te reo whakaako. Ko te taumata 1 o te marautanga te wāhi e tīmata ai ngā ākonga karekau ō rātou mōhiotanga ki te reo e ākona ana, ahakoa kei tēhea paparanga o te kura rātou e mahi ana.
He aha i ako ai i tētahi reo?
Mā te reo e tūhonoa ai ngā tāngata noho tata, me ngā tāngata noho tawhiti anō. Kōrerotia ai te reo i te hapori, i te ao nui tonu, mā te reo anō e āwhina ki te tārai i te ao. He haere kōtui te reo me ngā tikanga, he ara e whāwhā ai te tangata i ngā whakaaro, i ngā whakapono, i ngā tikanga a iwi kē. Ko te reo ā-waha, ā-tuhi, me te reo ataata ērā e hono ana i a tātou ki ngā rā o mua, e para ana anō i te huarahi ki te noho i runga i te kākanomaha, i te reomaha, i ngā rā kei te tū mai.
He tautoko tonu tā te ako i tētahi reo tāpiri i te mārama o te ākonga ki te āhua o te whakamahi reo. Ina whāwhātia e te ākonga he reo kē, ka whānui ake ōna māramatanga reo, ahurea, e pai ake ai tana whakawhiti whakaaro tahi, tana mahi tahi ki ētahi atu. Ina whakawhiti kōrero ki te tangata ki tētahi reo kē, ka kite te ākonga i ētahi ara hou e pai ai tana whakamāori i ngā pātai, me te wāhi ki a ia i te ao nui tonu. Mā konei e rerekē ai te āhua o te mau o ngā mātauranga, ngā pūkenga, me ngā waiaro i te ākonga, koia hei tūāpapa mō tana noho ki tēnei ao e nohoia ana e ngā tāngata maha, e ngā reo maha, e ngā iwi maha.
Ko te ako haere i te reo tētahi mea ka whakakaha i te ākonga kia riro ai i a ia ngā pūkenga, kia tū māia anō ia, me te aha, ka ngākau titikaha ki te whāwhā i ngā ara ako āhua mōrearea. He painga ka puta ki ngā ākonga reorua, reomaha – taha ahurea, taha pāpori, taha hinengaro, taha whakawhitiwhiti. Mā ēnei painga ka mau i ngā ākonga ngā pūkenga me ngā rautaki hinengaro e ākona ai ētahi reo kē atu, me te kaha ake anō o tō rātou mōhio ki ō rātou ake reo, ki ā rātou ake tikanga. Ina ākona he reo tāpiri, kua takoto he ara e werohia ai te ākonga, taha hinengaro nei, ka takoto anō he ara ako hou, he ara kimi mātauranga hou, me te kaha ake o tō rātou mōhio ki a rātou anō.
He pēhea te anga o tēnei wāhanga ako?
Ko te āhei o te ākonga ki te whakawhiti whakaaro te mea nui o tēnei wāhanga ako, waihoki ko Te Whakawhiti Whakaaro te whenu matua. E rua atu anō ngā whenu tautoko, e whakapakari ana i te mōhio ki te reo me ngā āhuatanga ahurea e tutuki pai ai te whakawhiti whakaaro.
I te whenu Whakawhiti Whakaaro, ka ako ngā ākonga ki te āta whakamahi i te reo hei kawe i te whakaaro. Ina pakari ake te mātauranga reo me te mātauranga ahurea, ka pai ake te whakawhiti whakaaro, ka pakari ake ngā pūkenga pā, arā, te whakarongo, te pānui, te mātakitaki, tae atu ki ngā pūkenga whakaputa, arā, te kōrero, te tuhituhi, te whakaatu me te whakaari.
I te whenu Mātauranga Reo, ka āta tirohia e ngā ākonga te reo, e mōhio ai rātou ki tōna āhua, ā, me pēhea te whakamahi. Ka āta tirohia ngā pānga i waenga i ngā kupu, i ngā whakatakoto, te whakarerekē a te kaikōrero i tana reo hei kawe i te whakaaro i ngā horopaki rerekē,
mō ngā kaupapa rerekē, me te rerekē o te takoto o ngā kōrero i tēnā momo tuhi, i tēnā momo tuhi. Mā tēnei whenu e āwhina te ākonga ki te whakapakari i tōna mōhio tauaki ki te reo, e tika ake ai tana whakamahi i te reo i te takanga o te wā.
I te whenu Mātauranga Ahurea, ka āta tirohia e ngā ākonga ngā tikanga ā-iwi me te hononga i waenga i ērā me te reo. I a rātou ka mōhio haere ki ētahi āhuatanga o ngā pūnaha whakapono o ngā kaikōrero o te reo e ākona ana e rātou, ka kaha ake tō rātou tū māia. Ka mārama ake ki te wāhi ki te reo me ngā tikanga ā-iwi hei whakaatu i ēnei pūnaha. I a rātou ka whakataurite, ka whakatauaro i ngā whakapono, i ngā tikanga ā-iwi, tae atu ki ā rātou ake, ka mārama ake ki a rātou anō, ā, ka manawanui ake ki ētahi atu.
Ko ngā mea kia ākona i tēnei wāhanga ako, kei tētahi whakaputanga kōrero whānui mō ngā mea e tika ana kia tutuki i ngā taumata noho takirua. Ka takoto anō ngā whāinga paetae mō te whenu matua me ngā whenu tautoko e rua. Ko ngā whāinga paetae i te whenu Whakawhiti Whakaaro hei tūāpapa mō ngā aromatawai. Ko ngā mahi aromatawai mō ngā whenu tautoko, ko ērā noa iho o roto i te whenu Whakawhiti Whakaaro e hāngai ana.
Kua tuhia ngā whāinga paetae kia hāngai ki ngā reo katoa e whakaakona ana i te kura. Heoi, kei ngā aratohu whāiti mō tēnā reo, mō tēnā reo ētahi atu whakamārama.
