Pōpō!: Taumata 1

Te Pouahaokai 

Ko te whiti tuatahi o te oriori nei, o Pōpō!, te arotahinga o tēnei kōwae ako. He hononga ōna ki te Reo Māori, ngā Tikanga ā-Iwi, te Hangarau me Ngā Toi, ā, e hāpai ana i ngā mahi whakaako me ngā mahi ako i te taumata 1 o Te Marautanga o Aotearoa.

He mea hoahoa ngā ngohe kia horahia he horopaki e rere ai te reo ā-waha – ōkawa mai, ōpaki mai.

Akoranga 1

Whakarongo!

Te Whāinga Matua

E ako ana i te whiti tuatahi o te oriori Pōpō!

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

• Taki i te oriori me te whakahua tika i ngā kupu.
• Tautohu i ngā ariā matua o te whiti tuatahi.
• Whakautu pātai e pā ana ki ōna wheako whaiaro.
• Tārua i te paki mai i te whiti tuatahi.

Ka Hiahiatia

• Ko Wai – Pōpō! – te mōteatea tāoreore me te kōnae oro
• He pūrere tuku raraunga, he papamā pāhekoheko rānei
• He paretua, he urunga rānei (ina pīrangitia)
• He tauira o TM1-POUAHAOKAI-A1.PDF, TM2-POUAHAOKAI-A1.PDF (kotahi mā ia ākonga)

Mātakihia he kiriata mō te waiata Pōpō

Whakarongo ki te waiata Pōpō

Ngā Mahi

Akoranga ā-Akomanga.

(He pai tonu pea ina noho koinei te mea tuatahi ka whakaakona i te ata.)

• Tonoa ō ākonga kia kimi i tētahi wāhi i te akomanga e pai ana, e hāneanea ana ki a rātou. (Ki te hiahia takoto rātou, e pai ana.) Me kati anō ō rātou karu. Tukuna te kōnae oro o Pōpō! kia rere. Ka whakarongo rātou ki te katoa o te mōteatea. 
• I muri mai i te whakarongo, tukuna ēnei pātai hei whakautu mā rātou:

He aha ngā āhuatanga, ngā whakaaro, ngā kare ā-roto rānei i pā mai ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te mōteatea nei?

Ētahi whakautu tērā ka puta ake: I āhua hōhā/takeo au; i roa te mōteatea; he kaumātua pea te hunga e waiata ana.

He mea anō i pā ki a koe i a koe e whakarongo ana?
Ētahi whakautu tērā ka puta ake: I moe au / i tata moe au; i hiamoe au / i ngenge au; i te āhua hiakai au.

• Hei whakamārama:

He waiata tawhito a Pōpō! Ko te kaitito, ko Enoka Te Pakaru, o Te Aitanga-a-Māhaki. He oriori te mōteatea nei. He waiata hei whāngai i ētahi tino kōrero ki te tamaiti mō tōna iwi, engari he waiata anō hei whakatau, hei whakamoe i te pēpē e tangi ana. He mōteatea tino roa, he nui anō ōna kōrero mō te taenga mai o te kūmara ki Tūranganui-a-Kiwa.

• Tukuna anō a Pōpō! kia rere hei whakarongo mā ngā ākonga (ko te whiti tuatahi noa iho), engari me te whakaatu anō i ngā whakaahua e tautoko ana i ngā kōrero.

Kia haere anō pea ēnei whakamārama:

Ko te wāhanga tuatahi noa tēnei o Pōpō! E whai ana pea te kaitito kia mauru te hiakai o te kōhungahunga, o Tama, mā te taki i ētahi kōrero whakamīharo mō tēnei mea te kai, mō te manu whakahirahira, mō Pouahaokai, mō Uenuku te atua, me ngā tūpuna i hoki ki te tahatū o te rangi, ki Parinuitērā ki te tiki i te kūmara.

• Pātai atu ki ngā ākonga, “He aha ngā kupu o roto i te oriori nei e maumahara ana koutou? Tuhia ā rātou whakautu.

Anei ētahi o ngā tino kupu:
pōpō
Tama
Tangaroa
kūmara
tupuna
haruru
pakake
Uenuku
waiū

Me he kupu kāore pea ō ākonga i te mōhio, whakamāramahia atu te tikanga.

Pouahaokai – he manu mīharo, he manu nui whakaharahara ka noho hei kaitiaki mō te iwi.

Parinuiterā – he kāinga kei Hawaiki, nō reira mai te kūmara. 

• Tonoa ō ākonga kia kōwhiri i ētahi kupu e rua neke atu rānei mai i te rārangi, ka hanga ai i tētahi rerenga kōrero kei roto rā aua kupu. Ka whakahuatia te rerenga hei whakarongo mā tētahi hoa, tētahi rōpū iti, te katoa rānei o te akomanga. Ki te hiahia koe/te akomanga kia uru he wairua whakataetae ki te mahi, me hoatu whiwhinga pea ki ērā he rerekē katoa ā rātou rerenga kōrero i ā ētahi atu. 

• Ko te mahi iāianā, he āta ako i ngā kupu katoa o te whiti tuatahi o Pōpō. Ko tētahi pea o ēnei ara e rua hei āwhina i te whakaako, i te ako:

–   Tukua anō te tauira oro, te tauira oro-ataata rānei o Pōpō! kia rere.

–   Pānuitia tahitia rānei te whiti tuatahi me ō ākonga.

• Ka tātaku ā-rōpū ngā ākonga i ngā kupu o te whiti tuatahi. Kia mau pai tētahi rārangi, ka tāpiria he rārangi anō. 

Ki runga

He Huatau Aromatawai

• Tāia te tāruatanga 1 me te 2. Tapahia mai ngā hanga kei te tāruatanga 2. Ka noho ko te tāruatanga 1 hei tuarongo mō te whakaahua. Ko tā te ākonga, he whakapiri atu i ngā hanga o te tāruatanga 2 ki te tuarongo, ki te kāpia. Kātahi ka kōrero paki mō ngā āhuatanga e haere ana i tana whakaahua. Ka kōrero atu pea i tana paki ki te kaiako, ki tētahi hoa mahi rānei.  
• Mā te ākonga rānei e tā mai tāna ake whakaahua. Me mātua noho mai ētahi hanga e rua neke atu rānei ka whakahuatia ake i te whiti tuatahi. Kātahi ia ka kōrero i tāna kua waihanga ki tētahi hoa, ki te kaiako rānei, ki te akomanga nui tonu rānei.
• Hei mahi turuki, ka waiho pea mā te ākonga e whakamārama te whakaahua i hangaia e tana hoa ki tētahi atu, ki te kaiako rānei, ki te katoa rānei o te rōpū. 

Akoranga 2

Manu Mīharo

Te Whāinga Matua

E ako ana i ngā kounga mīharo o te Pouahaokai.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

• Whai i ngā tohutohu mō tētahi mahi toi.
• Whakaahua i tana paki pohewa.

Ka Hiahiatia

• He tauira o te tōkau o tētahi manu mīharo hei tapahi mai mā te ākonga – kia kotahi ki ia ākonga (MANU MĪHARO-TAUIRA TŌKAU.PDF)
• He tauira o te kōrero TE POUAHAOKAI-KŌRERO-1.PDF
• He mea hei whakakākahu, hei whakapaipai i te manu mīharo
• He kāpia
• He pene whītau, he pene karakara

Ngā Mahi

• Tākina te kōrero o Te Pouahaokai hei wāhi i ngā kōrero mō ngā hanga ora, whakamīharo tonu kei ngā pūrākau, pērā i te manu mīharo, i te taniwha maruwehi, i te ika whakahirahira. (Whakamahia TE POUAHAOKAI-KŌRERO-1.PDF)
• Anei he pātai hei tuku māu ki ō ākonga, hei whakaraara kōrero i waenganui i a rātou:
  E pēhea ana ō kare ā-roto, ō whakaaro ki a Pouahaokai me tāna mahi tiaki i te iwi?
  He aha ngā mea whakahirahira i mahi rā a Pouahaokai?

He aha ētahi atu kaitiaki o te ao Māori e mōhio ana koe?

He hanga ora anō e mōhio ana koe, he hanga whakahirahira, he hanga mīharo tonu, pērā i a Pouahaokai? 

• Tonoa ngā ākonga kia whakaaro pohewa he manu mīharo anō ā rātou. Tukuna ēnei pātai hei tō mai i ngā momo kōrero e tika ana kia puta:

He pēhea tōnā āhua?

He pēhea tāna tangi, ngā oro rānei ka puta ake i a ia?

He aha āna mahi whakahirahira?

He aha ōna āheinga ahurei, ōna kaha motuhake?

He pēhea tana āwhina i a koe?

He pēhea tō whakawhiti whakaaro tahi ki tō manu?

Kei hea a ia e noho ana?

• Tonoa ngā ākonga kia whakapuaki i ō rātou whakaaro – ki tētahi rōpū, ki te katoa rānei o te akomanga. 

Manu Mīharo – he mahi toi

Wāhanga 1 – te whakarākei i te manu

• Whakamahia ngā tauira o te Manu Mīharo. Mā tēnā, mā tēnā ākonga e āta whakarākei tāna ake Manu Mīharo. Kia whai whakaaro rātou ki ngā hononga i waenganui i ngā whakapaipai me ngā āheinga ahurei o te manu.
• Ka whakaahua ā-kupu atu ia tamaiti i tāna manu ki tētahi hoa, ki tētahi rōpū iti, ki te katoa rānei o te akomanga. Akiakingia ngā ākonga kia whiu pātai ki ō rātou hoa, hei kukume mai i ō rātou whakaaro. Hei tauira:

–   He pēhea te āwhina mai a tō manu i a koe?

–   He aha ngā āheinga ahurei o tō manu?  

–   He pēhea tāna tangi?

–   Kei hea tana kāinga?

Wāhanga 2 – te hanga i ōna parirau

• I muri i tā rātou kohi whakaaro mō ā rātou Manu Mīharo, hoatu he pepa A4 ki ia ākonga. Tonoa rātou kia tuhi i te Manu Mīharo e whakamahi ana i tētahi o ōna āheinga ahurei, hei tauira, ko te kawe haere i te tangata i tana tuarā; ko te kōrero tahi ki te tangata; ko te rere pea ki te marama. Tonoa rātou kia tuhi i tētahi rerenga kōrero e whakaahua ana i te pikitia ka tāia e rātou.
• Kātahi ka whakawhitiwhiti ngā ākonga i ā rātou pikitia me ā rātou kupu kōrero mō ngā pikitia.
• Ka pōkaikaihia e ia ākonga tāna pikitia, ki mua, ki muri, ki mua, ki muri, kia oti mai ai he pōkainga pepa whāiti. Ka kuhuna atu te pepa nei ki te tapahanga i te tinana o te manu. Kia uru tētahi hāwhe, ka nui tēnā, kua oti mai ngā parirau ātaahua e rua o te Manu Mīharo.
• Whakairia ngā manu ki te akomanga, ki te waea whakairi kākahu, ki te taura, ki te peka rānei, hei kai mā ngā mata o te katoa. 

Ki runga

He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Ki te whakarongo ki te kōrero mō te Pouahaokai.
• Ki te tū ki te kōrero mō tana Manu Mīharo. 

Akoranga 3

Te Pouahaokai – he mahi whakaari    

Te Whāinga Matua

E whakarongo ana ki tētahi whakaari mō Te Pouahaokai. 

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

• Whakarongo ki tētahi whakaari.
• Mahi tahi ki ana hoa ki te kawe ake i tētahi whakaari. 

Ka Hiahiatia

• Tētahi/ētahi tauira o te whakaari – TE POUAHAOKAI-WHAKAARI.PDF
• Te kōnae oro o te whakaari e pānuitia ana  

 [INSERT AUDIO FILE  FOR DOWNLOAD – TE POUAHAOKAI-WHAKAARI-KŌNAE ORO]]

Ngā Mahi

He whakaari poto tēnei e whakaahua ana i te pūrākau o Pouahaokai. Māu e whakarerekē, ina hiahia koe, kia hāngai ake ki ō ākonga. Tērā pea he kaupapa ka hāpainga ake e te katoa o te akomanga, ka kawea rānei ki ōna anō rōpū iti ake.

Hei mahi turuki, ko te hanga kākahu, ko te hanga anō i ngā whakarākai mō te atamira. Ka pōhiritia pea ngā whānau kia haere mai ki te mātakitaki i te whakaari. Ā, ko te hākari kei te mutunga o te kōwae ako nei, ko ia pea hei whakakapi i te tūnga o te whakaari. 

• Ka whakarongo ngā ākonga ki te whakaari. 

He Mahi Turuki

Ko Wai Au?

• He rite tēnei ki te kēmu ‘Tīpare’ (Headbands). Ka whakamau tīpare tētahi ākonga (ka whakapiri noa rānei i te pepa Post-it ki tōna rae) kua noho mai ki runga te ingoa o tētahi kiripuaki o roto mai i te whakaari. Kia kaua te tangata e mau tīpare/Post-it e kite nō wai te ingoa kei tōna rae. Engari me kite ko ērā atu tamariki o te akomanga.  
• Ka patapatai te ākonga i ana hoa, kia pai ai tana whiriwhiri ko tēhea kiripuaki a ia. Heoi anō ngā whakautu e whakaaetia ana kia puta i ōna hoa, ko te ‘āe’ me te ‘kāo’. Kia tika te whakahua ake a te tamaiti mau tīpare/Post-it ko wai a ia, ka riro mā tētahi atu e rapu ko wai a ia.

Anei ētahi pātai pai hei whiu:

–   He wahine ahau? / He tāne ahau?

–   He tamaiti ahau?

–   He kararehe au?

–   He nui tōku hanga?

–   He atua au? 

He Huatau Aromatawai

E āhei ana ngā ākonga:

• Te whakarongo ki te whakaari mō Te Pouahaokai.
• Te whakaingoa i ngā kiripuaki.
• Te pānui i te whakaari. Akoranga 4 

Akoranga 4

Te Reo o te Whare Kai

Te Whāinga Matua

E ako ana i te reo ōkawa o te whare kai.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga/mātou ki te:

• Taki i te karakia.
• Taki i te pao wharekai.
• Taki i te hari kai. 

He wāhi pai anō te whare kai hei whakapakari i te reo ōkawa. He momo reo tēnei e taea ana te ako ā-kaka, te tāruarua noa.

He tauira pai tēnei ngohe o te whakatū tīrewa hei tautoko i ngā ākonga. Ka tīmata ake i te ako me te tātaku a te katoa o te rōpū i ngā kōrero. Kia kaha ake te ngākau māia, ka tokoiti ake ngā rōpū, nāwai ā ka tū ko tēnā, ko tēnā ākonga ko ia anake. Ina mutu, i ia wā ka noho rātou ki te kai tahi, kua pai te tū a ētahi ki te whiu i ngā kupu, hei whakawai, hei whakapakari i a rātou.

Ākona ēnei kōrero poto i te wā e noho tōpū ana te akomanga. Me ako ā-rārangi – kia mau tētahi rārangi, ka ākona ko te rārangi whai i muri atu. Kia māia haere ngā ākonga, me wehe ki ngā rōpū iti, ka haere tonu ai ngā whakawai. Ina ara ake he kaupapa e tika ana, tonoa rātou kia tū ki te tuku i ēnei kōrero whakamihi (ā-rōpū iti, takirua, takitahi rānei).  

He karakia mō te kai

Ko tā te karakia mō te kai, he whakanui i te wāhi i ahu mai ai i reira te kai, he whakawhetai anō.

Auraki mai ngā kono

I waenganui i a tātou

He kai māku

He kai māu

He kai māna

Tīhei mauri ora 

He hari kai

Ko te hari kai, he waiata hei whakangahau i te manuhiri i te wā e horahia ana ngā kai mā rātou.

Whāngaihia te tinana

Ki ngā kono ō a rātou mā

Kia tū te oranga e

Kainga te tahua a Rongo

Rāua ko Haumia

E kai

E kai

E kai hai! 

He pao kai

Ko te pao, he kupu poto, he kupu tene āhua rite ki te karanga ka tukuna i te wā e hou mai ana te manuhiri ki te whare kai.

Tomo mai, tomo mai

Ki te whare o Rongo e

Ki te kai, ki te kai

Kua hora nei e … 

He Mahi Turuki

Whakaritea he kai tahi. Wehea te akomanga ki ōna anō rōpū, ko tētahi ki te kawe i te karakia kai, ko tētahi māna te hari kai, ko tētahi anō māna te pao kai. Ko te rōpū hei kawe i te pao, me kōtiro. Ko te rōpū hei kawe i te karakia, me tama, ā, ko te rōpū hei tuku i te hari kai, he kōtiro, he tama.  

Ki runga

He Huatau Aromatawai

E taea ana te ākonga:

• Te taki i te pao kai, te karakia me te hari kai.

Akoranga 5

Te Mahi Hāngi

Te Whāinga Matua

E whakarite ana, e mahi ana i tētahi hāngi ki ngā hangarau o ēnei rā.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

• Whai i ngā tohutohu a te kaiako mō te whakarite hāngi.
• Ako i ngā kupu mō ngā kai i roto i te hāngi. 

Ka Hiahiatia

• He rīwai
• He kūmara
• He paukena
• He wāhanga poaka
• He wāhanga heihei
• He kāpeti/watakirīhi rānei
• ¼ kapu o te wai
• He umu
• He papa tapahi
• He paepae tunu konumohe
• He uwhi konumohe 

Te Mahi Hāngi

Me kotikoti ngā huawhenua me te mīti ki ōna wāhanga e rite ana. Mā ngā mātua pea, mā ngā tuākana rānei e āwhina mai.

• Uia atu ngā ākonga he aha ngā mea e mōhio ana rātou e pā ana ki te hāngi.

–   Kua kai hāngi koe i hea?

–   I tunua te hāngi ki hea?

–   He aha ngā kai i raua atu ki taua/aua hāngi?

–   Nā wai i mahi te hāngi?  

–   I mahia te hāngi hei hāpai i tētahi kaupapa motuhake? (Hei tauira, he mārena, he huritau, he tangihanga, he kaupapa mahi moni?)

• Whakamāramatia atu ko tā rātou mahi, he mahi hāngi, engari ka tunua ki te umu Pākehā. He māmā te whakarite, he māmā anō te tunu i ngā kai. 

• Wehewehea ngā ākonga ki ngā rōpū iti, kia mahi takirua rānei. Me whiwhi ia rōpū/takirua i ēnei hanga:

–   He paepae konumohe

–   He uwhi konumohe

–   He huawhenua kua kotikotia

–   Ētahi momo mīti kua kotikotia (he heihei, he poaka)

–   He wātakirīhi, he kāpeti rānei

–   He wai

• Anei ngā tohutohu hei whai mā ngā ākonga.

–   Whakakāngia te umu, ka mea kia 180° tohurau te mahana.

–   Horoia te wātakirīhi / kāpeti (mehemea kāore anō kia horoia).

–   Whakapapangia ngā kai ki te paepae. Ko te mīti ki raro rawa, ko te huawhenua ki runga ake i tērā, ko te wātakirīhi/kāpeti ki runga ake i tērā.

–   Ruiruia atu he tote, he pepa, ka riringi atu ai i te ¼ wai ki te paepae . (Mā te kaiako, tētahi tuakana, tētahi rānei o ngā mātua e ārahi te ruiruinga atu o te tote me te pepa.)

–   Uwhia ki te konumohe.

–   Kuhuna atu ki te umu mō tētahi hāora, roa ake rānei (kei te āhua tonu o te rahi o ngā kotikotinga kai.)

–   Kia maoa ngā kai, a tēnā, ki te kai mā koutou!

He Huatau Aromatawai

• Te hāngi – te taka, te tunu me te kai – he nui ngā kōrero tahi ki ngā hoa e taea ana mō ēnei mea e toru.
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te hopu whakaahua o te hāngi hei whakaaturanga, hei raupapa whakaahua rānei ka tukuna ki te whakaminenga, ki te pukapuka rānei (arā, e whakaatu ana pea i ngā kai i mua i te tahuri ki te taka i ngā kai, ngā paepae hāngi i mua i te kuhunga ki te umu, i te putanga i te umu, ā, i te wā anō e tae atu ana ki ngā waha, e heke ana i ngā korokoro o ngā ākonga.
• Kia tae ki te wā e kainga ai, kua pai anō te tū a ngā ākonga ki te whakawai i te karakia kai, i te hari kai, i te pao kai.