Pōpō!: Taumata 3

Te Takenga Mai o te Kūmara 

I konei ka noho ko te whiti tuatoru me te whiti tuawhā o te oriori nei, o Pōpō, hei arotahinga mō ngā mahi ako me te rukunga atu o te tikanga o ngā kōrero o te mōteatea. He hononga ōna ki Te Reo Māori, ngā Tikanga ā-Iwi, te Hangarau me Ngā Toi, ā, e hāpai ana i ngā mahi whakaako me ngā mahi ako i te taumata 3 o Te Marautanga o Aotearoa.

He mea hoahoa ngā ngohe kia horahia he horopaki e rere ai te reo ā-waha – ōkawa mai, ōpaki mai.

Akoranga 1

Whakarongo, Kōrero

Te Whāinga Matua

He whakataki, he whakarongo, he matapaki tahi anō i te oriori nei, i a Pōpō!, me ngā ākonga.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga:

• Ki te taki i ngā whiti tuatahi e whā o te oriori Pōpō!
• He oriori a Pōpō!– he mōteatea i titoa hei whāngai atu i ētahi tino kōrero o te iwi ki te tamaiti.

Ka Hiahiatia

• Pōpō! – Te mōteatea tāoreore
• He pūrere tuku raraunga, he papamā pāhekoheko rānei 

Ngā Mahi

Akoranga ā-Akomanga

He pai tonu pea ina noho koinei te mea tuatahi ka whakaakona i te ata.

Ka kawea ngā akoranga nei i ētahi nohoanga maha – kei a koutou ko ō ākonga te tikanga mō te āhua o te wehewehe i ngā mahi. 

Ki runga

Te whakarongo ki a Pōpō!

• Tonoa ō ākonga kia takoto, kia kati anō i ō rātou karu. Tukua te kōnae oro o Pōpōkia rere, tae noa ki te mutunga.
• I muri mai, tukuna ēnei pātai ki ō ākonga:

He aha ngā āhuatanga, ngā whakaaro, ngā kare ā-roto rānei i pā mai ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te mōteatea nei?

He āhuatanga anō i pā ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te oriori?

• Matapakia te mōteatea. Tukuna anō ēnei whakamārama:

He oriori a Pōpō! nā Te Aitanga-a-Māhaki. Ko te ingoa o te kaitito, ko Enoka Te Pakaru. E whakaarotia ana nō te 400 tau neke atu ki muri i titoa ai. E hīkina tonutia ana ōna kupu ātaahua onamata i ēnei rā. E waiatatia ana, e mōhiotia ana rānei, puta noa i te ao Māori.   

I titoa tēnei mea te oriori hei whakatō i ngā kōrero nui o te iwi ki ngā mahara o ngā pēpē me ngā tamariki, kia mōhio ai rātou ki ngā mea pēnei i te whakapapa, i ngā kōrero tuku iho, i ngā tūpuna nui, me ngā pūrākau mō te takenga mai o tētahi mea, i te wā e kōhungahunga tonu ana rātou. Mā te tukurua i te oriori i a rātou e nohinohi ana, ka tupu ake he tamaiti e pakari ana tōna mōhio ko wai ia, nō hea hoki ia. 

Ko tētahi mea e āta kōrerotia ana i Pōpō ko te taenga mai o te kūmara ki Tūranganui-a-Kiwa. 

• Tukuna anō a Pōpō! kia rere, me te whakaatu anō i ngā pikitia kua tāia hei tautoko i ngā kōrero. Me whakarongo noa ki ngā whiti tuatahi e whā. I muri i ia whiti, ka ohia manomano te akomanga i ngā kupu matua i rongo rā rātou i taua whiti.

Anei ētahi kupu matua o te whiti tuatahi:
pōpō
Tama
Tangaroa
kūmara
tupuna
haruru
pakake
Uenuku
waiū 

Anei ētahi o te whiti tuarua:

Uru
Ngangana
Te Aotū 
Te Aohore
Hinetūāhōanga 
Te Whatu o Poutini  

Anei ētahi kei te whiti tuatoru:

Māui-wharekino
Pani
Te Wai o Monariki 
Onehunga
Onerere
piere
matata 
hoake 
pīpīwharauroa 
Whena
Waho 

Anei ētahi kei te whiti tuawhā:

topea
Whatanui
Whataroa
Kohuru
Paeaki
Turiwhatu
Rākaiora
waiho
ahi rara a rongomaraeroa 
kākahu nō Tū
Te Rangikaupapa 
tātua
Kanoa
Matuatonga
manawa
hokowhitu

• Whakamahia ngā rārangi kupu hei tirotiro anō i ngā whakaaro matua me ngā paki matua e rere ana i te oriori.

Whiti 1

E whakaatu pū ana he oriori tēnei. Ka waiatatia hei whakamauru i te kōhungahunga, i a Tama. Ka whakahuatia ake ko Pouahaokai, te manu whakahirahira koia te kaitiaki i te iwi. Ka whakahuatia hoki ko Uenuku, te atua nāna te kūmara, me te haere a Pourangahua i te nuku o te moana ki te tiki i te kūmara i Parinuiterā.

Whiti 2

Ka horahia te whakapapa o Uru rāua ko Ngangana. Ka whakahuatia te kupu tawhito mō te pounamu, arā, ko Te Whatu o Poutini, me Hinetuahōanga, te wahine nāna te hōanga (ko te hōanga hoki te kōhatu hei tārai pounamu). Arā hoki te kōrero mō te tūreretanga mai o tētahi tangata ko Ngahue te ingoa, me tana mōkai ika, a Poutini. E hiahia ana a Hinetuahōanga māna kē taua ika. Ka whāia haerehia e Hinetuahōanga a Ngahue rāua ko Poutini ki Tūhua, i Te Moana-a-Toi. Kātahi rāua ka rere ki te taha uru o Te Wai Pounamu, ā, ka kitea i reira he wāhi pai hei hunanga mō Poutini, i te awa o Arahura. Mai i taua wā, riro ana ko Te Tai Poutini te ingoa o taua takutai.

Whiti 3

E kōrero ana mō Pani, koia te pūtakenga mai, te kaitiaki anō i te kūmara. (Kei tēnei kōwae ako tonu te roanga ake o ēnei kōrero.)

Whiti 4

E whakataki ana i te wāhanga tuarua o te oriori, e aro nui ana ki te huarahi mai o te kūmara ki Aotearoa, tae atu ki ngā ritenga mō te whakatupu me te hauhake kūmara. Ko te wāhanga tuatahi ia, he aro nui ki te pūtakenga o tēnei tino kai a te Māori.  

I te taenga mai o te kūmara ki Tūranga, ka mahia mai he tūāhu, ki reira kawea ai ngā karakia e tika ana. Ka āta tohua ngā rākau e tika ana kia tuaina hei hanga i ngā pou o te tūāhu nei. Ka mahia anō he māhanga hei hopu wairua kino (he āhua rite ki te māhanga hopu manu).  

He kaha te whakahuatia ake o te tangata, o te atua. Koia nei ētahi:

Ngā auwāhine o Pourangahua;

A Rakeiora, he tohunga i hau ōna rongo i tōna mātauranga nui e pā ana ki te kūmara;

A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa – he tokorua taukumekume mutunga kore, engari he taukumekume e tautika ai te noho a te tini tāngata ki te ao.

Ka puta ake anō te kupu “ahi rara” – e kōrero ana tēnei mō ngā hapū maha o te rohe.

Te ako i te oriori

• Ko te mahi iāianā, ko te ako i ngā whiti tuatahi e whā o Pōpō Ka noho tōpū pea te akomanga ki te ako, ka noho rānei ki ōna anō rōpū iti. Kia mau pū ngā kupu o tētahi whiti, ka haere ai ki te mea ka whai ake.  Ko ngā kōrero whakarāpopoto o runga ake nei pea hei whakataki i tā ngā ākonga ako i ia whiti. Ā, kei wareware ngā whakaahua kei te rauemi matihiko mō Pōpō – he āwhina kei reira e mau pū ai ngā kupu ki te whatumanawa.   
• Me ako ā-rarangi – kia mau pai ngā kupu o tētahi rārangi, ka tāpiria he rārangi hou. Kia rua, kia toru pea ngā nohoanga a te akomanga e mau pai ai ngā kupu – kei te āhua tonu o ō ākonga.

He mahi hei tautoko i ngā ngohe

Anei ētahi mahi pai hei whakaū i ngā akoranga.

• Mai i te rārangi o ngā kupu matua, ka tuhia takitahitia e ngā ākonga ngā kupu ki ētahi kāri. Ka riwhiriwhia ngā kāri kia hē te raupapa, kātahi ka mahi ngā ākonga ki te whakatika i te raupapa. Me tīmata mai pea i te wehewehe ki ngā whiti e tika ana. Kātahi ka haere ko te whiriwhiri i te whakatakoto tika, kia rite pū ki te raupapa i whakahuatia mai ai i te oriori.  
• Tapahia te oriori ki ōna anō rārangi, hei whakaraupapa mā ngā ākonga. Me hoatu he whiti kē ki tēnei rōpū, he whiti kē ki tēnā rōpū. Kia oti te mahi, ka noho tōpū anō te akomanga ki te whakaatu, ki te whakakotahi i ngā whiti katoa.
• Ka āta tirotiro te ākonga i ngā whakaahua o ngā whiti tuatahi e whā, ka tā ai i tāna ake whakaahua o te wāhanga o te oriori e tino pai ana ki a ia. Kātahi ia ka noho tahi ki tētahi atu ki te whakaatu, ki te kōrero hoki i tāna i whakaahua ai. Ka whakahoki kōrero te hoa ki te āhua o ana kōrero me tana whakaahua.   

He Huatau Aromatawai

E āhei ana ngā ākonga:

• Ki te takiruatia ētahi wāhanga o te oriori Pōpō! i ō rātou ake kupu.
• Ki te taki i ngā whiti tuatahi e whā o te oriori. 

Akoranga 2

A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa

Te Whāinga Matua

He tūhura i ngā wāhanga o tēnei mea te pūrākau whakamārama.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga:

• Ki te tautohu i ngā wāhanga motuhake o te pūrākau whakamārama.
• Ki te tukurua i te pūrākau rā roto i te kiriata. 

Ka Hiahiatia

• Ko Wai ­– Pōpō! – Te moteatea tāoreore
• He pepa rahi, he pene
• He Manu Tuhituhi – He Tuhinga Pūrākau Whakamārama/ He Whakamāramatanga o ngā Wāhanga[1]
• He pūrere whai kāmera mahi kiriata
• He tauira o te pūrākau – A TŪMATAUENGA RĀUA KO RONGOMARAEROA-A2.PDF
• He kohinga whakaahua – PANI-WHAKAAHUA-A2.PDF

Mātakihia he kiriata mō te waiata Pōpō

Whakarongo ki te waiata Pōpō

Ki runga

Ngā Mahi

Hei whakataki

• Whakaaturia tētahi/ētahi whakaahua mai i te whiti 3 o Pōpō!. Ka mahi takirima ngā ākonga ki te matapaki i ngā āhuatanga o te kōrero e maumahara ana rātou (ko ngā whakaahua hei ārahi, hei kukume mai i ō rātou whakaaro).
• Me whakamārama atu, he maha ngā pūrākau mō te takenga mai o te kūmara. Pātai atu he aha ngā mea e mōhio ana rātou mō te taenga mai o te kūmara ki Aotearoa. Tuhia ngā whakaaro ka puta ake. 

A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa

• He whakamārama:
  Ko te pūtake o te pūrākau whakamārama, he whakamārama i te takenga mai o ngā āhuatanga o te ao me te hua o aua āhuatanga ki te tangata.
• Whakatakina ngā wāhanga o te pūrākau whakamārama. Matapakia ēnei wāhanga. (He āwhina kei ngā whārangi 11–12 o He Tuhinga Pūrakau Whakamārama.)

E rima ngā wāhanga o te pūrākau whakamārama:

1. Te tapanga.

2. Te tīmatanga.

3. Te whakatakinga.

4. Te raupapatanga mahi.

5. Te whakataunga. 

• Tukua he kōrero tīmatanga mō Rongomaraeroa rāua ko Tūmatauenga ki ō ākonga, kātahi ka pānui ai i tēnei e whai ake nei.  

A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa

I ngā rā o nehe noa atu, tērā ētahi tāne tokorua, he tuakana teina, ko Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa ō rāua ingoa. He māra kūmara tā rāua, ko Pōhutukawa te ingoa. He aha rā, ka ara ake he tohe, he whakatete i waenga i a rāua. Ka mea, ka kaha ake te riri, ka pakanga tonu rāua. Haere tupehu atu ana a Tūmatauenga ki roto rawa o te ngahere kia kite i a Rurutangiakau. Ko Rongomaraeroa, whakangaro atu ana ki te moana. I reira ka hoatu he taonga ki tēnā, ki tēnā. Ko te koha a Rurutangiakau ki a Tūmatauenga, ko tāna tama tonu, ko Akeakerautangi. E rua ngā māngai o Akeakerautangi, e rua anō ōna arero, ōna ihu, e whā ōna karu, e whā anō ōna taringa me ōna pongāihu. Koia tēnei ko te taiaha tuatahi ki te ao. Ko tā Tangaroa koha ki a Rongomaraeroa, ko tana tamāhine tonu, ko Merepounamu. Arā kē tōna ātaahua, tōna mātao, tōna kānapanapa, tōna kaha – ko te moana hoki tōna rite.

Hoki ake ana ngā tāne nei ki te kāinga, ka tū ko te pākanga e mōhiotia nei ko Moengatoto. Heoi anō, kīhai i puta he toa, ā, kua mau tonu mai te taukumekume, te kākari mutunga kore i waenga i te whawhai me te rangimārie hei pīkaunga mā tāua te tangata i muri iho.

Heoi anō, ka tūkaha tonu a Rongomaraeroa ki te tiaki i tana tino tamaiti, i te kūmara. Ka hunaia e ia ki roto rawa o te wahine nui puku nei, i a Pani. Noho ana ko Pani te rua o te kūmara i muri mai.

I ngā wā o te korekore, o te matekai, i ngā wā rānei o te pakanga, kua tata kore ngā kai i ngā rua, ka tahuna e Pani te ahi tunu kai, ā, ka haere ki ngā wai e kīia nei ko Monariki. I reira, ka kuhu atu i te wai, ka toro ki roto anō i a ia, ka whakakī i tana kete ki te kūmara.

Hei te hokinga ki te kāinga, ka tunua aua kūmara, ka tohaina ki te iwi. Ka hia rangi rā pea, koinei tāna mahi, hei whāngai i te iwi.

Ka roa e pēnei ana, kua tīmata te uiui, te kōhumuhumu i waenga i ngā tāngata, pēnei nā, “I ahu mai ana i hea ēnei kūmara a Pani? Kua piango hoki te rua …”

I tētahi ahiahi i a Pani e wehe ana i te papa kāinga nei, ka whāia torohūtia e tētahi tangata, ko Patatai te ingoa. Kia kore ai ia e kitea e Pani, ka huri ia i tōna āhua kia rite ki tō te moho. Ko te moho, he manu hunahuna ka whakapupuni i te taha o te repo. Ka rere te moho nei ki te wai, ka mīharo i tāna i kite atu ai, ka puta ohorere te korowhio i tana korokoro. Me te aha, ohorere ana anō hoki ko Pani. Ka titiro atu te wahine ki te moho, ā, i tērā tonu, ka huri anō tana āhua ki tō te tāne. Nui atu te whakamā o Pani i kitea ia e te tāne nei e tango ana i te kūmara mai i roto tonu i a ia. Oma atu ana ki te kāinga me te tangi haere atu anō.  

Mai i taua wā, ka tīmata te iwi, ngā tāngata katoa ki te āta tiaki, ki te āta whakatupu i te kūmara. Noho ana ko Pani te kaiwhakahaere i ngā karakia i te whakatōnga me te hauhakenga o te kūmara. Ka mau tonu te aroha o tana tāne, o Mauiwharekino ki a ia. Ā, ka roa rāua e noho ana i waenganui i te iwi, i runga i te pai, i te takaahuareka. 

Ngā wāhanga o tēnei pūrākau whakamārama

• Whakaritea mai tētahi pepa rahi me ngā pene. Ka ohia manomano ngā ākonga i tā rātou i rongo ai, me te whakamahi anō i te anga e tohua ana i He Manu Tuhituhi – He Tuhinga Pūrākau Whakamārama/ He Whakamāramatanga o ngā Wāhanga.

1. Te tapanga.

2. Te tīmatanga.

3. Te whakatakinga.

4. Te raupapatanga mahi.

5. Te whakataunga.

• Kia whakaaro ngā rōpū kua tika ā rātou tauira o te pūrākau, i raro mai i ngā upoko e rima kua tuhia i runga ake nei, ka whakaatu tēnā me tēnā rōpū i tā rātou tauira o te pūrākau ki te akomanga. Waiho mā ia ākonga e kōrero tētahi o ngā wāhanga e rima o te pūrākau.
• Tohaina he kape o te pūrākau ki ia ākonga, whakaataria rānei ki te pūrere raraunga. Tonoa rātou kia hanga tūtohi ripo, e whakautua ai ngā pātai e whai ake nei.  

Te anga o te pūrākau

Te Tapanga

–   He aha te tapanga o te pūrākau?

Te Tīmatanga

–   Tuhia he kōwae e whakamārama ana i te tūāpapa o te pūrākau.

Te Whakatakinga

–   Ko wai ngā atua matua?

–   He aha tētahi āhuatanga o te mahi kei te haere?

Te Raupapatanga Mahi

–   I pēhea te mahi i tīmata ai?

–   I pēhea te mahi i tipu haere ai ki tōna teiteitanga?

–   He aha tōna teiteitanga?

Te Whakataunga

–   I pēhea te mahi i tau ai?

–   He aha te hua i puta mai ki te ao?

–   He aha te tikanga o te hua i puta ki te tangata?

• Ka whakamahia tā rātou kua tuhi i raro i ia wāhanga hei hanga kiriata o tētahi arotakenga i te pūrākau. Ā, hei whakaoti atu, ko te tohu e hia ngā whetū ka tukua e rātou mō tērā tauira o te pūrākau. (1–5 ✪✪✪✪✪) 

He Huatau Aromatawai

E āhei ana ngā ākonga:

• Ki te hanga i tētahi tūtohi ripo ki te whakaatu i ngā wāhanga o te pūrākau.
• Ki te hanga kiriata o tētahi arotakenga i te pūrākau. 

Akoranga 3

Whakataukī, Whakatauākī rānei

Te Whāinga Matua

He whiriwhiri i te rerekē o te whakatauākī i te whakataukī.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

• Ki te tūhura i te whakataukī me te whakatauakī, me te kite i te rerekētanga o tētahi i tētahi.
• I te whakatauākī, ‘Waiho, mā te whakamā e patu.’
• Ki te rangahau i ētahi whakataukī, me te tito i te pūtakenga mai o tētahi whakataukī.

Ka Hiahiatia

• He pepa rahi, he pene
• Te ipurangi me te whare pukapuka

Ki runga

Ngā Mahi

He whakataukī rānei, he whakatauākī rānei – he aha tā tātou e mōhio ana?

• Anei ētahi whakamārama e rite ana:

Ko te whakataukī me te whakatauākī he kōrero poto kua horapa, kua whānui anō te whakamahia i te takanga o te wā. Ko rāua tahi tēnā e āta whakaahua ana i tētahi hanga, i tētahi tangata, i tētahi wāhi, i tētahi āhuatanga rānei. Tērā pea he huahuatau, he kupu whakarite, he whakaaro whakarite rānei kei roto, tērā rānei e whakarāpopoto noa ana i tētahi āhuatanga ki te kupu torutoru nei. 

–   Ko te whakatauākī, he rerenga kōrero pēnei e āta mōhiotia ana nā wai ake aua kupu, he aha anō te kaupapa, te horopaki i puta ake ai.

–   Ko te whakataukī, he rerenga kōrero e mōhio nuitia ana, engari kāore i te mōhiotia nā wai ake aua kupu, he aha rawa te pūtakenga mai, he aha hoki te huarahi i horapa ai ki te ao kōrero Māori whānui.

Waiho mā te whakamā e patu – he tauira tēnei o tētahi whakatauākī rongonui. Nā tētahi tohunga o Whakatāne, nā Te Tahi-o-te-rangi, ngā kupu nei. E wehi kino ana tana iwi ki te koroua nei me tōna mana, ōna kaha, āna mahi mākutu. Whakatau ana rātou me taka he whakaaro e mutu ai tāna noho ki waenganui i a rātou. Ka whakaritea he haere ki te mahi tītī i Whakaari, ā, ka tonoa a Te Tahi-o-te-rangi kia haere ake i tō rātou taha. Ka pau te pō he rama tītī te mahi. Ka parangia a Te Tahi-o-te-rangi e te moe. I tana ohonga ake i te ata, ka kite kua mahue iho ia ki taua moutere, kua hoki kē tana iwi ki te tuawhenua.

Āhuareka ana te iwi i tā rātou mahi. E pēnei ana rātou, ka pai noa ake tā rātou noho i te korenga o te tohunga whakawehi rā. Engari he whakaaro kē anō tō Te Tahi-o-te-rangi. Hei aha māna te noho hokehoke ki Whakaari ā eke noa ngā rā ki a ia. Ka āta tangohia kia toru ngā io i te harakeke o tana tātua mahi mākutu, ka karakia atu ki a Tangaroa. Ehara, puta ake he tohorā, ko Tūtarakauika te ingoa. Piki atu ana a Te Tahi-o-te-rangi ki tōna tuarā, whakahokia mai ana e te tohorā ki te tuawhenua.

Ā, ka hoki atu a Te Tahi-o-te-rangi ki tōna kāinga. Tino kino te wehi o te iwi, kei puta ia i tana whare i a rātou e hipa ana, ka mākutu i a rātou. Heoi anō, titiro whakatoatoa noa atu ana a Te Tahi-o-te-rangi ki a rātou e tuohu ana, e koropiko ana, me te kī atu, “Waiho, mā te whakamā e patu.”

• Wehewehea ngā ākonga ki ngā rōpū iti. Tonoa rātou kia whai whakaaro ki tētahi whakataukī kua rongo, kua kite rānei rātou. Ko tētahi rānei o ēnei e whai ake nei.

–   Kāore te kūmara e kōrero mō tōna māngaro.

–   Ka hua kūmarahou, ka whakatō kūmara.

–   He kōanga tangata tahi, he ngahuru puta noa.

–   E tipu atu te kūmara, e ohu e te anuhe.

• Ka mahi takirua, takitahi rānei ngā ākonga ki te ohia manomano i te tikanga o te whakataukī. Kātahi ka titoa he kōrero mō te takenga mai o te whakataukī.

Anei ētahi pātai hei arataki i a rātou.

–   He aha te mea e whakaahuatia ana i roto i te whakataukī? (Hei tauira, ko te ātaahua, ko te māngere, ko te atawhai.)

–   He aha te taunga o ngā kupu?

–   He pēhea te wairua o te whakataukī?

–   He whakatūpato anō kei roto?

• Ka kōrero tēnā me tēnā ākonga i tana whakataukī, me tāna i tito ai hei paki mō te orokohanga ake o te whakataukī.
• Ka whiriwhiri tēnā me tēnā ākonga i tētahi mea kua pā kaha ki a ia, ki tōna whatumanawa rānei i ngā wiki tata kua pahure ake. Ka waihangatia he whakataukī mō taua mea. Kia oti, ka noho tōpū te akomanga ki te whakarongo ki tā tēnā, tā tēnā i waihanga ai.
• Ka hangaia he pukapuka o ngā whakataukī nei me te pūtakenga o tēnā, o tēnā. 

He Huatau Aromatawai 

Akoranga 4

Tohunga Tunukai

Te Whāinga Matua

He whai wāhi atu ki te Tohunga Tunukai Māori, ko te kūmara te tino kai.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

• Ki te whakahaere tika i te paunga o te wā me te mahi tahi.
• Ki te whakaaro i runga i te wairua auaha, i runga anō i te wairua whakataetae.
• Ki te tunu, ki te āta hora anō i tētahi kai reka, ahakoa te iti o ngā kai ka whakaurua, ngā taputapu ka whakamahia, me te wā. 

Ka Hiahiatia

• Kia noho mai ēnei hanga ki ia paemahi:

–   kūmara – ētahi mea kāore i pakupaku rawa, kāore i rahi rawa

–   tote

–   hinu

–   amiami maroke

–   kāriki

–   namunamuā

–   tōmato pehupehu

–   kirīmi moī

–   huka

–   tētahi pepamāro A3 te rahi

–   2 x A4 whārangi pepa

–   kutikuti, penerākau, ruri

–   he pepa hei mukumuku kai i te waha

–   tēpa

–   papa kotikoti kai

–   māripi huawhenua

–   ūkui

–   taonga waruwaru rīwai

–   paepae tunu konumohe

–   he pereti, he oko hei tunu kai ki te ngaruiti 

• He taputapu ka wātea ki te katoa:

–   Ngaruiti

–   Umu 

• He tauira o ngā tohutohu 

Ngā Mahi

Whakataki

• E whai ana tēnei i te whakataetae Tohunga Tunukai (Masterchef), e tohaina ai ki ngā ākonga mahi takirua tētahi kohinga kai, ētahi taputapu taka kai, ā, ka tohua te wā ka wātea ki a rātou ki te tunu kai. Hei te mutunga o te akoranga, ka waiho mā tētahi/ētahi manuhiri (hei tauira, te tumuaki, tētahi ākonga pakeke ake, tētahi rānei o ngā mātua) e whakawā ngā kai katoa i tunua, me te whiriwhiri i te tokorua i toa me te tokorua i tuarua.

Me whakaatu anō he whakaahua o ētahi kai kua tunua, ko te kūmara te hanga matua o roto, hei āwhina i ngā ākonga ki te whiriwhiri he aha he mea hei tunu mā rātou.

• Whakaritea ngā paemahi i mua i te taenga ake o ngā ākonga (kei runga nei te rārangi o ngā mea hei whakarite). Wehewehea te akomanga ki ōna anō takirua. Anei he whakamārama hei tuku ki ngā ākonga: 

He whakataetae tēnei, he whiriwhiri ko wai ngā ‘Tohunga Tunukai’. Ka mahi takirua koutou.

Ko te mahi, he taka, he hora, he kai anō i tētahi kai reka ko te kūmara te tino kai matua o roto. Kātahi te kai reka, ko te kūmara, ahakoa tapahia, ahakoa waiho kia kūmara kotahi tonu te hanga, ahakoa kīnakitia ki te kirīmi, ki te namunamuā, ki te amiami, ki te aha atu rānei. Anei ētahi whakaahua o ētahi mea e taea ana, hei whakaohooho noa i te wairua auaha i roto i a koutou.  

Anei ngā tohutohu. Tēnā kia āta whakarongo mai:

–   Ka mahi takirua koutou.

–   Ko ngā mea e āhei ana koutou te whakamahi, kei ō koutou paemahi. 

–   Anei ngā ture:

1. Ka mahi takirua.
2. Me tunu te katoa o te kūmara.  
3. Kei a koutou te tikanga ina waruhia/ina tangohia te kiri, ina waiho rānei te kiri kia mau tonu.
4. E whakaaetia ana te whakamahi a ia tokorua i te ngaruiti rānei, i te umu rānei, engari kaua ngā mea e rua.
5. Kaua e whakamahia ngā paepae konumohe i roto i te ngaruiti.
6. E whakaaetia ana te whakamahi i ēnei whakakakara katoa, i ētahi rānei, hei aha rānei – kei a kōrua tonu te tikanga: ngā maramara kāriki/kia kaua e nui ake i ngā amiami e 2/ kia kaua e nui ake i ngā namunamuā e 2.
7. Whakamahia te pepamārō, te pepa rānei, me ngā pepa mukumuku, hei hanga i tētahi paepae, papa, rourou, aha atu rānei hei hora i te kūmara ki mua i te aroaro o te manuhiri.
8. I waenganui i ia tokorua, me ōrite te rahi o te mahi ka kawea e tēnā, e tēnā.
9. Āta whakaarohia ēnei mea e whā:

–   Ka tere ake te maoa o ngā kūmara (wāhanga kūmara rānei) iti ake, tēnā i ngā mea rahi. Whakaarohia te roa o te wā tunu e maoa ai me te wā kua tohua mō tēnei whakataetae. 

–   Ki te hoatu he hinu kia paku nei ki te paepae, kāore te kūmara e piri ki te paepae.

–   Whakaarohia te taha whakaatu, te āhua o te hora i te kai i te mutunga, i mua i tā kōrua tahuri ki te tunu.

–   Me paku whakamātau ngā kai katoa i mua i te hora ki te aroaro o te kaiwhakawā – tērā pea he pai te āhua ki te titiro atu, engari he kawa, he kino te tāwara. 

1. Kua herea te wā mō te mahi nei. E 45 meneti te roa hei tunu i te kūmara, hei hanga i tētahi takotoranga/raunga mōna, hei tāpae anō i te kūmara ki tōku aroaro/ki te aroaro o te/ngā kaiwhakawā. Ka tīmata te 45 meneti ināianei! 

I te wā e haere ana ngā mahi

• I te wā e mahi ana ngā ākonga, me huri haere ki te uiui i ngā tokorua mō te āhua o tā rāua e tunu ana, mō te whakawhāiti i ō rāua whakaaro ki te mahi kei mua i te aroaro, mō te whakarite i ngā mahi me mahi ā taihoa ake, mō te whakapaunga tika o te wā, me te rongoā i ētahi raruraru ka tau mai, tērā rānei ka tau mai.  Anei ētahi pātai pai:

–   He aha tā kōrua e tunu nei?

–   Ka taea tēnā i roto i te wā kua tohua?

–   Ko te ngaruiti, ko te umu rānei te mea pai ake mō tēnā whakaaro o kōrua?

–   He aha ngā mahi kei te kawea e tēnā, e tēnā o kōrua?

–   Kua whai whakaaro kōrua mō te āhua o te hora i te kai nei?

–   Kua paku kainga/whakamātauria e kōrua, kia mōhio ai kōrua kei te reka? 

I muri i te tunuhanga

Kia eke te 45 meneti, ka kawea mai e tēnā, e tēnā tokorua tā rāua kūmara hei whakamātau mā te/ngā kaiwhakawā. Me pai, me wairua pai anō ngā whakaaro ka puta i te/ngā kaiwhakawā – kia whakaaro tonu ai ngā ākonga he mahi pārekareka tonu te tao kai.  Kia mutu te whakawā, ka horahia ngā kai kua tunua e te katoa ki te tēpu nui, hei hākari mā te katoa. 

He whakaaro atu anō

Ko te Tohunga Tunukai Māori tēnei – he tokomaha tonu pea ngā tamariki kua kite i te whakaaturanga nei. Nō reira, me mahi kia uru te wairua o tētahi whakataetae tunu kai i te pouaka whakaata ki roto i ngā mahi. Anei ētahi whakaaro:

• Whakaritea he ārai tunukai e rite ana hei whakamau mā te katoa.
• Hangaia he waitohu nui mō te hōtaka, ka whakairi ai ki te akomanga.
• Pōhiritia ētahi manuhiri kia haere mai hei kaiwhakawā – ko tētahi pea o ngā mātua, ko tētahi atu kaimahi o te kura, hei hoa whakawā mōu.
• Kia mātua kite ngā kaiwhakataetae katoa i te karaka me te pau haere o te wā.
• Whakaritea he koha hei tuku ki ngā toa – he kai tonu pea, he taonga rānei e hāngai ana ki te kai, ki te tunu kai rānei.
• Tāia he tiwhikete hei tohatoha ki te katoa i whakauru ki te whakataetae.
• Kia pārekareka tonu ngā whakahaere!

Tērā rānei ka mahi takiwhā kē ngā tamariki, ko tētahi tokorua ki te tunu i te kūmara, ko tētahi tokorua ki te āta hopu i ā rāua mahi ki te kiriata. Hei te mutunga, ka whakapaipaihia, ka tuituia ngā kiriata, ka tū he “whakaaturanga pouaka whakaata”.  

He Huatau Aromatawai

E āhei ana ngā ākonga:

• Ki te whakarongo, ki te whai hoki i ngā tohutohu.
• Ki te mahi tahi ki te whakaoti i tō rāua kai.

[1] http://eng.mataurangamaori.tki.org.nz/Support-materials/Te-Reo-Maori/He-Manu-Tuhituhi-resources-available-as-PDFs